Denkfouten

Een belangrijke reden waarom we het moeilijk vinden de werkelijkheid te onderzoeken heeft te maken met onze vermogens: we kunnen het gewoon niet zo goed. Ieder mens zit stampvol denkfouten, en als jij denkt dat je iemand bent voor wie dat niet geldt, heb je je eerste denkfout al gemaakt. Als je een kwartiertje googelt op ‘poor self-image’ vind je de fascinerendste uitkomsten van uitputtend wetenschappelijk onderzoek naar de manier waarop wij onszelf waarnemen. Zo denkt bijvoorbeeld 87 procent van de mannen in bed ‘bovengemiddeld te presteren’. Geen idee trouwens wat de onderzoekers precies bedoelden met ‘presteren’, maar dat terzijde. Bij eindexamenkandidaten schat slechts 2 procent zich ‘lager dan gemiddeld’ in. Bij universitair docenten zegt 94 procent bovengemiddeld goed werk te leveren. Bij een groot ingenieursbureau zegt 42 procent van de ingenieurs te behoren tot de beste 5 procent. Bij een onderzoek waarbij ondernemers gevraagd werd hoe groot hun kans van slagen was, gaven ze zichzelf gemiddeld een kans van 8,1 op een schaal van 10, terwijl ze vergelijkbare bedrijven een kans van 5,9 gaven. En, als laatste, zo’n 80 procent van de automobilisten denkt bovengemiddeld goed te rijden. Mogelijk dat je veel van deze onderzoeken met een korreltje zout moet nemen – het kan niet anders of 107 procent van de wetenschappers overdrijft – maar het lijkt mij dat de algehele strekking van al deze onderzoeken vooralsnog overtuigend bewezen is: we zitten er qua zelfbeeld vaak redelijk naast.

Zien is niet begrijpen

Een andere reden waarom het lastig is om de werkelijkheid te doorgronden heeft te maken met de complexiteit der dingen. De werkelijkheid onderzoeken is meer dan alleen de dingen zien, het betekent ook de dingen begrijpen.

Je vriendin vertelt dat haar zoon zijn jas op de grond gooit. Wat is mogelijk je neiging? Zoals we al eerder zagen: om met oplossingen te komen. ‘Hang een speciale kinderkapstok op.’ ‘Zet een mand neer waar hij zijn jas in kan gooien.’ ‘Beloon hem als hij zijn jas wél ophangt.’

Al deze oplossingen zouden prima kunnen werken, maar ze zouden ook allemaal prima niet kunnen werken. Waarom niet? Omdat het feit ‘zoon gooit jas op de grond’ veel te weinig informatie bevat.

Is dit de eerste keer dat het gebeurt of speelt het probleem al een hele tijd? Is de desbetreffende jongen tweeënhalf jaar of eenentwintig? Dat maakt nogal wat uit. Is het een jas van de kringloop of een merkjas van 250 euro? Hoe zorgvuldig gaan de ouders met hun eigen spullen om? Gooien zij zelf onnadenkend kostbare spullen op de grond? Spelen er mogelijk heel andere dingen – gepest worden, faalangst, een onbeantwoorde liefde?

Toch zijn we geneigd op grond van weinig informatie onjuiste conclusies te trekken. Zo blijkt uit onderzoek dat vrouwen in het verkeer vaker dan mannen ongelukken veroorzaken waarbij ze zelf ernstig letsel oplopen. Je zou op grond van dit onderzoek de conclusie kunnen trekken dat vrouwen ‘dus’ slechter rijden. Klopt die conclusie? Nee. Bij nader onderzoek blijkt dat vrouwen vaker in kleinere en dus kwetsbaardere auto’s rijden. De oorzaak is niet hun slechte rijstijl, de oorzaak is hun slechte auto.

Betekent een hoger misdaadcijfer dat er meer misdaden gepleegd worden? Niet per definitie. Het betekent alleen dat er meer misdaden geteld worden. Het kán zijn dat er meer misdaden gepleegd worden, het kan ook goed betekenen dat de aangiftebereidheid groter is geworden. Of dat de politie haar statistieken beter op orde heeft. Of beide. De werkelijkheid onderzoeken betekent dus niet alleen zien, het betekent vooral ook begrijpen.

Kortom, het is niet makkelijk om problemen goed waar te nemen, omdat we vaak niet precies bepalen wie de probleemhebber is, omdat de wereld complex is, of omdat we geneigd zijn denkfouten te maken. Naar mijn overtuiging kunnen we deze beperkingen met geduld en oefening echter redelijk goed compenseren. Zolang we doorvragen, de feiten grondig onderzoeken, onze conclusies voortdurend durven te heroverwegen en ons bewust zijn van onze cognitieve tekortkomingen komen we een heel eind.

Heb jij ook een omdenkverhaal?

Iedere zondag lees je op deze website een Omdenkverhaal. Kom je zelf zo'n verhaal tegen? Bijvoorbeeld in de krant, op je werk, thuis of online. Of heb je zelf iets omgedacht dat perfect past tussen alle Omdenkverhalen op deze website? Laat het ons dan vooral weten, want we zijn altijd op zoek naar fraaie voorbeelden. Mail jouw verhaal of tip naar contact@omdenken.nl. Dank je wel!